Τρίτη 2 Νοεμβρίου 2010

Νέα παιδεία – Νέο σχολείο: Αναζητώντας το μίτο που θα μας φέρει πιο κοντά

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΣΧΙΖΑ*


Η Νέα Παιδεία και το Νέο Σχολείο

Όποιος αποφασίσει να ασχοληθεί με την εκπαιδευτική πραγματικότητα -είτε για να δρομολογήσει αλλαγές, είτε για να τοποθετηθεί κριτικά απέναντί τους- θα χρειαστεί να συνεκτιμήσει τα τεκταινόμενα σε δυο αλληλοσυνδεόμενα πεδία. Στο πεδίο της ανθρώπινης πράξης, απʼ όπου αναδύονται οι κοινωνικο-οικονομικές και πολιτικές εκφάνσεις της σύγχρονης ζωής.1 Στο πεδίο της ανθρώπινης σκέψης, όπου απαντώνται τα κρίσιμα ερωτήματα για το «τι είναι γνώση, πώς θεμελιώνεται, οικοδομείται και αξιοποιείται από την κοινωνία». Μόνο έτσι, θα φέρει στο προσκήνιο το σύγχρονο «σκεπτόμενο πράττειν»2 και τη σχέση της εκπαιδευτικής πραγματικότητας με τη σύγχρονη παγκόσμια τάξη πραγμάτων.
Για τη σύγχρονη πραγματικότητα, θα λέγαμε, ότι χαρακτηρίζεται από τον ξέφρενο ανταγωνισμό για τον έλεγχο και την εκμετάλλευση των πόρων -φυσικών και ανθρώπινων-, με πρόταγμα την ορθολογικότητα σκοπών-μέσων, με συνεργούς τις πολιτικο-οικονομικές δομές εξουσίας και με συνέπειες τις κοινωνικές ανισότητες, τα μεταναστευτικά ρεύματα και την οικολογική κρίση.
Ενώ, για τις παιδαγωγικές ιδέες και τις θεωρίες που κατευθύνουν τη σχολική αγωγή, θα λέγαμε, ότι –παρά τα όποια μεθοδολογικά ανοίγματα στη διαθεματικότητα και τα σχέδια εργασίας- δεν παύουν να εγγράφονται στην αναλυτική σκέψη που θεμελιώνεται ορθολογιστικά.3 Και, με αυτήν την έννοια, προετοιμάζουν τους νέους να δεχτούν άκριτα τον κόσμο που ανοίγεται μπροστά τους.
Αναζητώντας, λοιπόν, το μίτο που θα μπορούσε να μας οδηγήσει στη «Νέα Παιδεία» και στο «Νέο Σχολείο», δεν θα μπορούσαμε παρά να τον σκιαγραφήσουμε ως μια «άλλου τύπου» σκέψη, η οποία θα μπορούσε να ενεργοποιήσει διαφορετικές πράξεις. Μια σκέψη που θα προσεγγίζει κριτικά τις κρατικές δραστηριότητες και -πίσω από αυτές- τις ομάδες που ελέγχουν και κατευθύνουν την κρατική εξουσία και δεν θα αναλώνεται στο να κατατέμνει τον κόσμο και αδυνατώντας να συνθέσει τα σκόρπια μέρη του.4
Αναφερόμαστε στην κοινωνικά κριτική σκέψη και στις κοινωνικές και κοινωνιογνωστικές παιδαγωγικές θεωρίες, μέσω των οποίων ο άνθρωπος θα γίνεται ικανός να παρατηρεί κριτικά τις κοινωνίες που δημιούργησε και να συνδιαλέγεται και να διαβουλεύεται με τον «άλλο», για να δρομολογήσουν κοινωνικο-πολιτικές και πολιτισμικές αλλαγές, στη βάση της αλληλοκατανόησης και του αλληλοσεβασμού. Αναφερόμαστε, όμως, και σε νέα παιδαγωγικά εργαλεία σκέψης, τα οποία θα μετασχηματίζουν τη διδασκαλία-μάθηση σε έναν «κοινωνικό τόπο», όπου οι άνθρωποι θα πραγματεύονται τις ανάγκες και τις προσδοκίες τους, χωρίς να αναιρούν τις ανάγκες και τις προσδοκίες των άλλων. Σε ένα «ενδιαίτημα», όπου θα οικοδομείται η σχέση του μαθητή με τον «άλλο», συμμαθητή-συμπολίτη-συνάνθρωπο και θα δρομολογείται το πέρασμα από το «εγώ» στο «εμείς» και, μακροπρόθεσμα, το «όλοι μαζί».
Αν στην κοινωνικά κριτική σκέψη τοποθετήσουμε το μίτο της αναζήτησης της «Νέας Παιδείας» και του «Νέου Σχολείου», θα μπορέσουμε να αποκαταστήσουμε μια κρίσιμη «διπλή απουσία»: α) την απουσία του συνειδητού στοχασμού πάνω στις πράξεις μας και β) την απουσία μιας αξίας που θα θέλαμε να συναντούμε στη σύγχρονη ατομοκεντρική και ανταγωνιστική κοινωνία, της αλληλεγγύης. Θα μπορέσουμε α) να ανάγουμε τα παιδιά, τους έφηβους και τις έφηβες σε «δυνάμει» φορείς πολιτισμού και πολιτικής και όχι καταναλωτές ή υποτελείς τους και β) να τους οδηγήσουμε να κατακτήσουν τη φυσιογνωμία των «τελεστών του λόγου τους» για κάθε ζήτημα που αναδύεται και τους απασχολεί. Και, μάλιστα, ενός λόγου που θα συγκροτείται μέσω της συνομιλίας και θα εκφέρεται για να τεθεί σε δημόσιο διάλογο και διαβούλευση.
Εν κατακλείδι, μιλούμε για τη σκέψη που θα μας φέρει πιο κοντά σε μια «Νέα Παιδεία» και ένα «Νέο Σχολείο», που θα ανοίγουν ένα παράθυρο σε ένα όραμα. Στο όραμα ενός «νέου σκεπτόμενου πράττειν» απέναντι στη σύγχρονη παγκόσμια συγκυρία που συχνά την περιγράφουμε με όρους όπως: μετα-βιομηχανική και καταναλωτική κοινωνία, κοινωνία των media και του θεάματος, πολυεθνικό καπιταλισμό, παγκοσμιοποιημένη κοινωνία. Στο όραμα που θα ατενίζει με το θάρρος και τη ζωντάνια της νέας γενιάς τη «μετα-νεωτερικότητα», η οποία, κατά πολλούς, έχει αρχίσει να συγκροτείται.5

Ένα πεδίο, «δυνάμει» ενδιαίτημα της Νέας Παιδείας και του Νέου Σχολείου


Τα τελευταία είκοσι χρόνια, έχει διαμορφωθεί στα σχολεία μας ένα αυτόνομο παιδαγωγικό πεδίο, όπου έχουν γίνει αρκετά βήματα προς ένα διαφορετικό «σκεπτόμενο πράττειν»: οι Σχολικές Δραστηριότητες. Δηλαδή, τα αυτόνομα και αυτοτελή Σχολικά Προγράμματα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Αγωγής Υγείας, Πολιτιστικών θεμάτων, Αγωγής Σταδιοδρομίας, κ.α.
Αναφερόμαστε στις Σχολικές Δραστηριότητες, οι οποίες έχουν στραφεί συνειδητά και μεθοδικά σε παιδαγωγικές θεωρίες που κινούνται εκτός του θετικιστικού-ορθολογιστικού παραδείγματος, αναζητούν στην Κριτική Θεωρίας της Σχολής της Φρανκφούρτης τα μεθοδολογικά τους ερείσματα και στη Συστημική Σκέψη που θεμελιώνεται κριτικά, τα παιδαγωγικά τους εργαλεία και διαμορφώνουν μαθητές και μαθήτριες ικανούς και ικανές να συμμετέχουν συνειδητά στο δημόσιο βίο. Αυτό το, ιδιαίτερο, παιδαγωγικό πεδίο, θα μπορούσε να γίνει ένα «δίκτυο διαλόγου και διαβούλευσης» για έναν δυναμικό και συνεχή βηματισμό προς τη «Νέα Παιδεία» και το «Νέο Σχολείο» χωρίς «τοίχους» επιστημολογικούς, παιδαγωγικούς, κοινωνικούς και πολιτισμικούς. Ένα παιδαγωγικό πεδίο-«δίκτυο διαλόγου και διαβούλευσης», το οποίο, όταν αξιοποιεί τις σύγχρονες τεχνολογίες και τις «πύλες επικοινωνίας», θα επιδιώκει να τις εντάξει στην υπηρεσία των θεμελιακών αρχών της δημοκρατίας και θα οικοδομεί το «Ψηφιακό Σχολείο»,6 με οράματα για την Παιδεία και την κοινωνία.
Με τις Νέες Τεχνολογίες, προκειμένου να εμφανίζονται μπροστά στα μάτια των μαθητών τα πολύπλοκα ζητήματα της πραγματικότητας, με τη δική τους οπτική και με το δικό τους λόγο που ξέρουμε, ότι μπορούν να μας εκπλήξουν, να μας προβληματίσουν και να μας συγκινήσουν. Με «Νέες Πύλες Επικοινωνίας», οι οποίες θα διασυνδέουν μαθητές και μαθήτριες, δασκάλους και καθηγητές, γονείς και κηδεμόνες με κοινωνικούς φορείς και κινήματα πολιτών σε τοπικό, εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο και θα υπηρετούν την «Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση» με τη συμβολή μαθητών και μαθητριών, εξοικειωμένων, ήδη, στο να συμμετέχουν στο δημόσιο βίο μέσα από το πεδίο των Σχολικών Δραστηριοτήτων.

Οι αλλαγές στον κορμό της Σχολικής Αγωγής και η αυτονομία των Σχολικών Δραστηριοτήτων

Όλοι παρακολουθούμε με αγωνία τις αλλαγές που επιχειρούνται στον κορμό της σχολικής αγωγής. Και όλοι προσβλέπουμε σε αλλαγές, ικανές να δώσουν νόημα στο περιεχόμενο που διδάσκουμε, κατά επιστημονικό κλάδο: σε μικρά ερευνητικά project ή σχέδια εργασίας που θα καταλήγουν σε εργασίες διαθεματικού χαρακτήρα και θα μετασχηματίζουν τους μαθητές σε «μικρούς ερευνητές, διανοούμενους και επιστήμονες».7 Όλοι συμφωνούμε στο να τους εφοδιάσουμε με τις βασικές διεργασίες της λογικής, την ανάλυση, την κατηγοριοποίηση, την ιεράρχηση και την ταξινόμηση και να κάνουμε κτήμα τους i) τα θεμέλια μιας εξαιρετικά δομημένης σκέψης και ii) τον πλούτο των γνώσεων που έχει δημιουργήσει μέχρι σήμερα ο άνθρωπος.
Με αυτές τις αλλαγές, το σχολείο θα προσφέρει τις υπηρεσίες του σε κάθε μαθητή και κάθε μαθήτρια, προκειμένου να ενταχθούν στη σύγχρονη κοινωνικο-οικονομική συγκυρία -η οποία απαιτεί γνώσεις και ικανότητες πιστοποιημένες8- και να διεκδικήσουν μιαν αξιοπρεπή ζωή. Αυτό το οφείλει, κυρίως στους μαθητές και τις μαθήτριες των ασθενέστερων οικονομικά στρωμάτων.
Ωστόσο, δεν μπορούμε να αποσιωπήσουμε, ότι ο κορμός της σχολικής αγωγής είναι στενά δεμένος με τις «εξωπαιδαγωγικές» δυνάμεις της «αγοράς», η οποία εγγράφει την «αναγκαία σχολική γνώση» στα όρια που την υπηρετούν. Γιʼ αυτό επιμένουμε στο να φιλοξενήσει ο κορμός της σχολικής αγωγής ανόθευτο, το μικρό «ενδιαίτημα» των Σχολικών Δραστηριοτήτων α) με το δικό τους αναγνωρίσιμο ίχνος μέσα στο «θεσμικό χάρτη» της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης β) με το δικό τους σαφές επιστημολογικό πλαίσιο και γ) με δασκάλους και καθηγητές «πρώτα απʼ όλα παιδαγωγούς» που θα έχουν ανακαλύψει τα πιο μαγικά πεδία της ανθρώπινης σκέψης στη Φιλοσοφία και την Επιστημολογία, όχι για να πάρουν πιστοποίηση. Αλλά διότι θα έχουν συνειδητοποιήσει ότι μόνο έτσι θα συναντηθούν με την κοινωνική βάση της σχολικής αγωγής κατά την άσκηση του έργου τους. Επιμένουμε, να το αγκαλιάσει, αφού αναδύθηκε, ακριβώς, από την αδυναμία της να ανταποκριθεί στα ζητήματα της πάλλουσας και ζωντανής πραγματικότητας, στο «εδώ και τώρα». Και, μαζί μʼ αυτό να αγκαλιάσει τις ανάσες που ξεπήδησαν από τα σπλάχνα του: την ολιστική-συστημική θέαση του κόσμου μας, την κριτικά ερμηνευτική θεμελίωση της γνώσης και τον κοινό βηματισμό της παιδαγωγικής με την κοινωνία.
Ας μην επιχειρηθεί, στο όνομα ενός νέου σχολείου να ενσωματωθούν αυτές τις ανάσες στα Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών, διότι αυτό θα έμοιαζε με μια απόπειρα να συγκεραστούν διαφορετικά πλαίσια σκέψης ή διαφορετικά επιστημολογικά παραδείγματα. Θα έμοιαζε μια απόπειρα η οποία δεν θα μπορούσε να ευδοκιμήσει και να δώσει καρπούς, αφού τα επιστημολογικά παραδείγματα διατηρούν την αυτοτέλεια της θεμελίωσής τους, όπως διατηρούν και τη ιδιαίτερη σημασία τους, για τον άνθρωπο που αναπτύσσεται και ωριμάζει.9
Ας μη φοβηθούν οι σχεδιαστές των εκπαιδευτικών αλλαγών την αυτονομία της επιστημολογικής θεμελίωσης των νέων οι παιδαγωγικών καταστάσεων που έχουν τόσο αγαπηθεί από τα παιδιά, τους έφηβους και τις έφηβες, από τους δασκάλους και τους καθηγητές και έχουν κερδίσει πολλούς υποστηρικτές ανάμεσα στους γονείς.
Ας μη διστάσουν να δεχτούν, ότι εκτός από την «κατασκευασμένη» γλώσσα της επιστήμης, υπάρχει και η ανθρώπινη καθημερινή γλώσσα, την οποία χρειάζεται να μάθει η νέα γενιά, να τη συνδέει με τον ομιλητή και, συνεπώς, με τα κίνητρα και τις προθέσεις του.10
Και, ας δώσουν τη δυνατότητα στη νέα γενιά -η οποία δεν μοιάζει καθόλου φοβισμένη, ούτε διστακτική- να αναγνωρίζει τα χαρακτηριστικά του σύγχρονου «λέγειν» και να διαμορφώνει το δικό της, διαφορετικό λόγο για τα πράγματα. Έτσι, να είναι σίγουροι, ότι θα της προσφέρουν ένα ακαταμάχητο «εσωτερικό κίνητρο» για να αγαπήσει το σχολείο που την προετοιμάζει για το ρόλο του συνειδητού πολίτη και του οραματιστή της «μετα-νεωτερικότητας», η οποία ανήκει σε κάθε νέα γενιά.
Αν, οι επιστημολογικοί και παιδαγωγικοί «τοίχοι» του σύγχρονου σχολείου ανοίξουν, θα ανοίξει και ο μακρύς δρόμος προς τη «Νέα Παιδεία» και το «Νέο Σχολείο». Προς το σχολείο, το οποίο θα εγκολπώνει στο έργο του τα ζητήματα που αναφύονται και απασχολούν τις κοινωνίες, «εδώ και τώρα» και θα παραχωρεί χρόνο και θα βρίσκει τρόπο να θέτει σε διάλογο και διαβούλευση την οργή, την αδιαφορία, το άγχος ή την απελπισία των παιδιών και των έφηβων αλλά και τα όνειρα και τις ελπίδες τους. Θα ανοίξει ο μακρύς δρόμος προς το «Σχολείο», καθώς όλοι μας θα αναζητούμε το μίτο στην κρίσιμη αλληλουχία στόχων: «κατανοώ, ερμηνεύω κριτικά, αμφισβητώ, για να αλλάξω τα πράγματα, με τους άλλους για όλους». z

http://www.avgi.gr/ArticleActionshow.action?articleID=578238

Σημειώσεις
1. Νούτσος, Χ. (1986) Ιδεολογία και Εκπαιδευτική Πολιτική, Αθήνα : Θεμέλιο, Νούτσος, Χ. (1990) Ιστορία της Εκπαίδευσης και Ιδεολογία, Αθήνα: Ο Πολίτης, Καραποστόλης, Β. (1984) Μορφές Κοινωνικής Δράσης, Αθήνα : Θεμέλιο
2. Καστοριάδης, Κ. (1985) Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας, Αθήνα : Ράππα, Habermas, J. (1990) Κείμενα Γνωσιοθεωρίας και Κοινωνικής Κριτικής, Αθήνα : Πλέθρον,
3. Κουζέλης, Γ. (1996β) Το Επιστημολογικό Υπόβαθρο των Επιλογών της Διδακτικής, στο Ματσαγγούρας, Η. (επιμ.) Η Εξέλιξη της Διδακτικής, Αθήνα : Gutenberg, σελ. 183-192, Ματσαγγούρας, Η. (1996) Η Εξέλιξη της Διδακτικής, Επιστημολογική Θεώρηση, Αθήνα : Gutenberg
4. Feyerabend, P. (1979) Contre la Méthode, Paris : Seuil, Freire, P. (1974a) Education for Critical Consciousness, London : Sheed and Ward, Vygotsky, L. (1988) Thought and Language, Cambridge : M.I.T Press, Τσιβάκου, Ι. (1997) Υπό το Βλέμμα του Παρατηρητή, Αθήνα : Θεμέλιο, Σχίζα, Κ. (2008α) Συστημική Σκέψη και Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Αθήνα, Χρ. Δαρδανός, Σχίζα, Κ. (2008β) E.Book, Η Συστημικη του Παρατηρητή σε τέσσερις φάσεις, ΚΠΕ Λαυρίου
5. Καλλίνικος, Γ. (1995) Η Εποχή των Πληροφοριών στο Τσιβάκου, Ι. (επιμ.) Δράση και Σύστημα, Αθήνα : Θεμέλιο, σελ. 17-74
6. Σχέδιο Δράσης της Υπουργού Παιδείας, δια βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων, κ. Άννας Διαμαντοπούλου
7. Σχέδιο Δράσης, της Υπουργού Παιδείας, δια βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων, κ. Άννας Διαμαντοπούλου
8. Σχέδιο Δράσης της Υπουργού Παιδείας, δια βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων, κ. Άννας Διαμαντοπούλου
9. Kuhn, T. (1970) The Structure of Scientific Revolution, Chicago : University of Chicago, Γεωργακόπουλος, Γ. και Κάλφας, Β. (μτφρ), Κάλφας, Β (επιμ.) Αθήνα : Σύγχρονα Θέματα, Επιστημολογία
10. Kάλφας, B. (1970) Ριζικές ανακατατάξεις στη σύγχρονη αγγλοσαξωνική επιστημολογία : Ο Thomas S. Kuhn και η «στροφή» της δεκαετίας 1960-70 στο Kuhn, T. Η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων, Γεωργακόπουλος, Γ. και Κάλφας, Β. (μτφρ), Κάλφας, Β (επιμ.) Αθήνα : Σύγχρονα Θέματα, Επιστημολογία, Καστοριάδης, Κ. (1985) Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας, Αθήνα : Ράππα, Bandura, A. (1971) Social Learning Theory, New York : General Learning Press, Freire, P. (1974a) Education for Critical Consciousness, London : Sheed and Ward, Chomsky, N. (1968) Language and Mind, New York : Harcourt and Brace, Husserl, E. (1970) The Crisis of European Sciences and Transcendental Phenomenology : An Introduction to Phenomenological Philosophy, Evanston : Northwestern University Press

Δεν υπάρχουν σχόλια: